НАРОДНІ ВЧИТЕЛІ В НАЦІОНАЛЬНОМУ РУСІ. ПОЛЬСЬКО-УКРАЇНСЬКИЙ КОНТЕКСТ ШКІЛЬНИЦТВА ГАЛИЧИНИ ДРУГОЇ ПОЛОВИНИ ХІХ – ПОЧАТКУ ХХ СТОЛІТЬ
Професія народного вчителя розглядається в контексті вимог національного руху на тлі загострення польсько-українських суперечностей у Галичині другої половини ХІХ –початку ХХ століття. Параграф № 19 Основного державного закону про обов’язки і права громадян передбачав однакові можливості для розвитку власної освіти і мови для представників усіх національностей Габсбурзької монархії. Зважаючи на те, що політика децентралізації Франца Йосифа І була впроваджена, передусім, під тиском польських та угорських еліт, поляки в Галичині вважали власне своїм право на заповнення інтелектуального та культурного простору, звільненого від германізації. Однак їм протистояв чисельний руський елемент, покликаючись на рівність, проголошену на державному щаблі. В цьому контексті питання народного шкільництва постало винятково гостро, адже саме початкова школа була тим інструментом, який дозволяв поширювати національну свідомість серед широких суспільних верств. Особливо протиріччя проявилися після 1869 року, коли було впроваджено загальний шкільний обов’язок. З цими трансформаціями пов’язані зміни у сприйнятті ролі також вчителя. Народні вчителі як найнижча ланка інтелігенції, згідно з національним дискурсом, зобов’язувалися діячами національного руху виконувати посередницькі функції між широкими суспільними верствами та інтелектуальною елітою. Ці обов’язки часто суперечили просвітницькій функції вчителя і змушували його шукати компроміс між національними та професійними вимогами. Вибір учителя на користь національних обов’язків часто ставав причиною конфліктів з шкільною адміністрацією та владою у провінції. Практика службових переведень в межах усієї провінції також ускладнювала вчителям стосунки з місцевими громадами. Крайова шкільна рада використовувала переведення у етнічно інші громади особливо активних у національному русі вчителів як форму покарання за політичну діяльність в рамках школи. Це означало, що вчителі-русини нерідко опинялися в майже повністю польському середовищі, а поляки – руському. Такі переведення негативно впливали на якість роботи як через проблеми мовного характеру, так і через морально-психологічний тиск. З іншого боку, важливим був момент особистих цінностей вчителя. Значна частина вчителів розглядала свою професію крізь призму гуманізму, тобто служіння без винятку всім незалежно від національності. Ці вчителі відмовлялися від вимог діячів національного руху, чим провокували осуд та звинувачення у відсутності національної свідомості.
Balicki, Z. (1910), Zasady wychowania narodowego. Szkoła, 1, 65 [in Polish].
Baranowski, М. (1912). Wychowanie powinno być narodowe, ale powinno zwalczać przywary narodowe. Szkoła, 1, 4-5 [in Polish].
Chepil, M. (2005). Formuvannia natsionalnoi svidomosti uchnivskoi molodi Halychyny (1848–1939 rr.): navchalnyi posibnyk. Drohobych [in Ukrainian].
Dutkowa, R. (1995). Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861–1875). Kraków: Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego [in Polish].
Dutkowa, R. (1995). Polityka szkolna w Galicji 1866–1890. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 3), 137-149 [in Polish].
Duszkiewicz, W. (1997). Euzebiusz Czerkawski i jego poglądy na szkolnictwo średnie. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 25-40 [in Polish].
Gesetz vom 14. Mai 1869, durch welches die Grundsätze des Unterrichtswesens bezüglich der Volksschulen festgestellt werden. Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich. Jahrgang 1869. Wien, 1869, 277-289 [in German].
Głaz, E. (1997). Zygmunt Sawczyński – pedagog, polityk i działacz oświatowy. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 41-58 [in Polish].
Holbets, M. (1912, Veresnia15). Narodnomu uchytelstvu.Uchytelske slovo, 1 [in Ukrainian].
Hrynevych, Ya. (1968).Katria Hrynevycheva: Biohrafichnyi narys. Toronto
Korespondentsiy «Slova». Yz Lvova. (1882, Maia8(20)).Slovo, 49 [in Ukrainian].
Koshelieva, N. (2002).Ukrainske shkilnytstvo i osvitnia polityka kraiovoi administratsii ta seimu v Halychyni (1890–1914 rr.). Lviv [in Ukrainian].
Kubisz, J. (1928). Pamiętnik starego nauczyciela. Cieszyn: Wydaw. Towarzystwa Ewangelickiego [in Polish].
Levytskyi, K. (1926). Istoriia politychnoi dumky halytskykh ukraintsiv 1848–1914. Lviv: nakladom vlasnym z drukartsi oo. Vasyliian u Zhovkvi
Moklak, J. (2004). W walce o tożsamość Ukraińców: zagadnienie języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego 1866–1892. Kraków: Towarzystwo wydawnicze «Historia Iagellonica» [in Polish].
Możdżeń, S. (2010). Założenia ideowe pracy wychowawczej w galicyjskich szkołach ludowych. Pedagogika Katolicka. Warszawa, 7, 86-95 [in Polish].
Mysak, N. (2005). Ukrainski narodni vchyteli v Halychyni na rubezhi KhIKh–KhKh st.: pravove stanovyshche ta natsionalna dyskryminatsiia (za materialamy periodychnykh vydan). Naukovi zoshyty istorychnoho fakultetu Lvivskoho natsionalnoho universytetu imeni Ivana Franka. Zbirnyk naukovykh prats. Lviv: LNU im. I.Franka, (Vol. 7), 191-200 [in Ukrainian].
Mykhailyshyn, O. (1890, Serpnia 1). Deshcho pro pereshkody, spyniaiuchi diialnist uchyteliv narodnykh v prosviti prostonarodia. Narod, 15 [in Ukrainian].
Mudryi, M. (1995). Problema avtonomii Halychyny v diialnosti Halytskoho kraiovoho seimu (kinets 60-kh – pochatok 70-kh rr. KhIKh st.). Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna. (Vol. 30). Lviv, 40-63 [in Ukrainian].
Niecisław, J. (1912). Wychowanie współczesne jako stara przyczyna zdenerwowania. Warszawa: «Ruch» [in Polish].
Obukh, K. (1890, Chervnia 15). Yaki to ruski diiachi v Sniatynshchyni. Narod, (12) [in Ukrainian].
Opałek, M. (1987). O Lwowie i mojej młodości: kartki z pamętnika 1881–1901. Wrocław: Wydownictwo Ossolińskich [in Polish].
Pelczar, R. (2011). Recepcja austriackiego ustawodawstwa óswiatowego w Galicji w latach 1774–1816. Historia i dziedzictwo regionów w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. Rzeszów: Wydawnictwo UR, 212-224 [in Polish].
Pelczar, R. (2009). Szkoły parafialne na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772–1869. Lublin: KUL [in Polish].
Rodymtsi. Dilo. (1881, Padolysta 18 (30)), 90-91 [in Ukrainian].
Röskau-Rydel, I. (1997). Rozwój szkolnictwa ludowego we Lwowie w latach 1772–1848. Zeszyty naukowe uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace historyczne. Kraków, 371-389 [in Polish].
Sabat, N. (2008). NatsionalnevykhovanniauchnivskoimolodiHalychyny (1869–1914): Monohrafiia. Ivano-Frankivsk [in Ukrainian].
Sawczyński, Z. Ksiądz, F. (1879). Dupanloup, biskup Orleański. Odbitka ze Szkoły, 9-12 [in Polish].
Sobieski, S. (1874). Czego mamy obecnie żądać po nauczycielu skół ludowych. Szkola (Lwów), 1, 1-4 [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1875/1876. (1877). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1880/1881. (1882). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1886/1887. (1887). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1901/1902. (1902). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1904/1905. (1905). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1911/1912. (1913). Lwów [in Polish].
Staatsgrundgesetzvom 21 December 1867 über die allgemeinen Rechte der Staatsbürger für die im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder. Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich Jahrgang 1867. (1867). Wien, 394-396 [in German].
Strokowa, J. (1896). O wychowaniu narodowem: rzecz odczytana w Krakowie na dochód Towarzystwa Szkoły Ludowej 12 kwietnia 1894 r. Poznań [in Polish].
Studnicki, Wł. (1904, Stycznia 7). W sprawie oświaty w Galicyi (dokończenie). Słowo Polskie, 10 [in Polish].
Stuparyk, B. (1995). Ideia natsionalnoi shkoly ta natsionalnoho vykhovannia v pedahohichnii dumtsi Halychyny (1772–1939 rr.). Kolomyia: Vik [in Ukrainian].
Stuparyk, B. (1992). Natsionalna shkola: vytoky, stanovlennia. Ivano-Frankivsk [in Ukrainian].
Stuparyk, B. (1995). Rozvytok shkilnytstva Halychyny (1772–1939 rr.). (Extended abstract of Doctor’s thesis). Kyiv [in Ukrainian].
Szulakiewicz, W. (1995). Myśl pedagogiczna Galicji i Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX wieku. Wybrane zagadnienia. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 3), 99-108 [in Polish].
Szulakiewicz, W. (1996). Początki pedagogiki eksperymentalnej w Galicji. Galicja i jej dziedzictwo (Vol. 8). Rzeszów: Wydawnictwo UR, 43-44 [in Polish].
Szulakiewicz W. (1997). Stanisław Sobieski – życie i poglądy na wychowanie narodowe. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 59-68 [in Polish].
Varanytsia, A. (2014). «Mii trud uves dlia liudei. A prote – de zaporuka, shcho zmozhu liudynu zvernuty do krashchoho? Viriu, shcho zmozhu, mozhu rizbyty dytiachi dushi…»: Yuliia Shnaider (Uliana Kravchenko) – narodna vchytelka mizh poklykanniam i oboviazkom. «Sestry po obydvi storony Zbrucha: istorychnyi dosvid zhinotstva Halychyny i Naddniprianshchyny».Tezy Pershoi mizhnarodnoi naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 125-littiu Olhy Besarab, 23–24 veresnia 2014. Lviv, 7-9 [in Ukrainian].
The profession of a national teacher is considered in the context of the demands of the national movement against the background of aggravation of Polish-Ukrainian controversies in Galicia in the second half of the 19th – beginning of the 20th centuries. Paragraph 19 of the Basic Law on Citizens' Responsibilities and Rights provided for equal opportunities for the development of their own education and language for representatives of all nationalities of the Habsburg Monarchy. Due to the fact that the policy of decentralization of Franz Joseph I was implemented, first of all, under pressure from the Polish and Hungarian elites, the Poles in Galicia considered their own right to fill the intellectual and cultural space freed from Germanization. However, they were opposed by a numerical Russian element, calling for equality proclaimed at the state level. In this context, the issue of public schooling has become extremely acute, because primary school was the instrument that allowed spreading national consciousness among the general public. Particularly contradictions emerged after 1869, when the general school obligation was introduced. Changes in the perception of the role of the teacher are also associated with these transformations. As the lowest level of the intelligentsia, according to national discourse, the national teachers obliged the figures of the national movement to act as mediators between the wider social groups and the intellectual elite.
These responsibilities were often at odds with the teacher's educational function and forced him to seek a compromise between national and professional requirements. The choice of a teacher in favor of national responsibilities has often caused conflicts with the school administration and the provincial authorities. The practice of community-based translation also made it difficult for teachers to engage with local communities. The local school board used the transfer of especially active teachers in the national movement to ethnically other communities as a form of punishment for political activity within the school. This meant that the Ruthenian teachers often found themselves in an almost completely Polish environment, and the Poles - in Russian. Such translations adversely affected the quality of work, both because of linguistic problems and moral and psychological pressure. On the other hand, the moment of the teacher's personal values was important. A large number of teachers viewed their profession through the lens of humanism, that is, service without exception to everyone, regardless of nationality. These teachers abandoned the demands of the national movement, provoking condemnation and accusations in the absence of national consciousness.
Balicki, Z. (1910), Zasady wychowania narodowego. Szkoła, 1, 65 [in Polish].
Baranowski, М. (1912). Wychowanie powinno być narodowe, ale powinno zwalczać przywary narodowe. Szkoła, 1, 4-5 [in Polish].
Chepil, M. (2005). Formuvannia natsionalnoi svidomosti uchnivskoi molodi Halychyny (1848–1939 rr.): navchalnyi posibnyk. Drohobych [in Ukrainian].
Dutkowa, R. (1995). Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861–1875). Kraków: Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego [in Polish].
Dutkowa, R. (1995). Polityka szkolna w Galicji 1866–1890. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 3), 137-149 [in Polish].
Duszkiewicz, W. (1997). Euzebiusz Czerkawski i jego poglądy na szkolnictwo średnie. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 25-40 [in Polish].
Gesetz vom 14. Mai 1869, durch welches die Grundsätze des Unterrichtswesens bezüglich der Volksschulen festgestellt werden. Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich. Jahrgang 1869. Wien, 1869, 277-289 [in German].
Głaz, E. (1997). Zygmunt Sawczyński – pedagog, polityk i działacz oświatowy. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 41-58 [in Polish].
Holbets, M. (1912, Veresnia15). Narodnomu uchytelstvu.Uchytelske slovo, 1 [in Ukrainian].
Hrynevych, Ya. (1968).Katria Hrynevycheva: Biohrafichnyi narys. Toronto
Korespondentsiy «Slova». Yz Lvova. (1882, Maia8(20)).Slovo, 49 [in Ukrainian].
Koshelieva, N. (2002).Ukrainske shkilnytstvo i osvitnia polityka kraiovoi administratsii ta seimu v Halychyni (1890–1914 rr.). Lviv [in Ukrainian].
Kubisz, J. (1928). Pamiętnik starego nauczyciela. Cieszyn: Wydaw. Towarzystwa Ewangelickiego [in Polish].
Levytskyi, K. (1926). Istoriia politychnoi dumky halytskykh ukraintsiv 1848–1914. Lviv: nakladom vlasnym z drukartsi oo. Vasyliian u Zhovkvi
Moklak, J. (2004). W walce o tożsamość Ukraińców: zagadnienie języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego 1866–1892. Kraków: Towarzystwo wydawnicze «Historia Iagellonica» [in Polish].
Możdżeń, S. (2010). Założenia ideowe pracy wychowawczej w galicyjskich szkołach ludowych. Pedagogika Katolicka. Warszawa, 7, 86-95 [in Polish].
Mysak, N. (2005). Ukrainski narodni vchyteli v Halychyni na rubezhi KhIKh–KhKh st.: pravove stanovyshche ta natsionalna dyskryminatsiia (za materialamy periodychnykh vydan). Naukovi zoshyty istorychnoho fakultetu Lvivskoho natsionalnoho universytetu imeni Ivana Franka. Zbirnyk naukovykh prats. Lviv: LNU im. I.Franka, (Vol. 7), 191-200 [in Ukrainian].
Mykhailyshyn, O. (1890, Serpnia 1). Deshcho pro pereshkody, spyniaiuchi diialnist uchyteliv narodnykh v prosviti prostonarodia. Narod, 15 [in Ukrainian].
Mudryi, M. (1995). Problema avtonomii Halychyny v diialnosti Halytskoho kraiovoho seimu (kinets 60-kh – pochatok 70-kh rr. KhIKh st.). Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia istorychna. (Vol. 30). Lviv, 40-63 [in Ukrainian].
Niecisław, J. (1912). Wychowanie współczesne jako stara przyczyna zdenerwowania. Warszawa: «Ruch» [in Polish].
Obukh, K. (1890, Chervnia 15). Yaki to ruski diiachi v Sniatynshchyni. Narod, (12) [in Ukrainian].
Opałek, M. (1987). O Lwowie i mojej młodości: kartki z pamętnika 1881–1901. Wrocław: Wydownictwo Ossolińskich [in Polish].
Pelczar, R. (2011). Recepcja austriackiego ustawodawstwa óswiatowego w Galicji w latach 1774–1816. Historia i dziedzictwo regionów w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. Rzeszów: Wydawnictwo UR, 212-224 [in Polish].
Pelczar, R. (2009). Szkoły parafialne na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772–1869. Lublin: KUL [in Polish].
Rodymtsi. Dilo. (1881, Padolysta 18 (30)), 90-91 [in Ukrainian].
Röskau-Rydel, I. (1997). Rozwój szkolnictwa ludowego we Lwowie w latach 1772–1848. Zeszyty naukowe uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace historyczne. Kraków, 371-389 [in Polish].
Sabat, N. (2008). NatsionalnevykhovanniauchnivskoimolodiHalychyny (1869–1914): Monohrafiia. Ivano-Frankivsk [in Ukrainian].
Sawczyński, Z. Ksiądz, F. (1879). Dupanloup, biskup Orleański. Odbitka ze Szkoły, 9-12 [in Polish].
Sobieski, S. (1874). Czego mamy obecnie żądać po nauczycielu skół ludowych. Szkola (Lwów), 1, 1-4 [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1875/1876. (1877). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1880/1881. (1882). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1886/1887. (1887). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1901/1902. (1902). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1904/1905. (1905). Lwów [in Polish].
Sprawozdanie c. k. Rady szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1911/1912. (1913). Lwów [in Polish].
Staatsgrundgesetzvom 21 December 1867 über die allgemeinen Rechte der Staatsbürger für die im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder. Reichs-Gesetz-Blatt für das Kaiserthum Österreich Jahrgang 1867. (1867). Wien, 394-396 [in German].
Strokowa, J. (1896). O wychowaniu narodowem: rzecz odczytana w Krakowie na dochód Towarzystwa Szkoły Ludowej 12 kwietnia 1894 r. Poznań [in Polish].
Studnicki, Wł. (1904, Stycznia 7). W sprawie oświaty w Galicyi (dokończenie). Słowo Polskie, 10 [in Polish].
Stuparyk, B. (1995). Ideia natsionalnoi shkoly ta natsionalnoho vykhovannia v pedahohichnii dumtsi Halychyny (1772–1939 rr.). Kolomyia: Vik [in Ukrainian].
Stuparyk, B. (1992). Natsionalna shkola: vytoky, stanovlennia. Ivano-Frankivsk [in Ukrainian].
Stuparyk, B. (1995). Rozvytok shkilnytstva Halychyny (1772–1939 rr.). (Extended abstract of Doctor’s thesis). Kyiv [in Ukrainian].
Szulakiewicz, W. (1995). Myśl pedagogiczna Galicji i Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX wieku. Wybrane zagadnienia. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 3), 99-108 [in Polish].
Szulakiewicz, W. (1996). Początki pedagogiki eksperymentalnej w Galicji. Galicja i jej dziedzictwo (Vol. 8). Rzeszów: Wydawnictwo UR, 43-44 [in Polish].
Szulakiewicz W. (1997). Stanisław Sobieski – życie i poglądy na wychowanie narodowe. Galicja i jej dziedzictwo. Rzeszów: Wydawnictwo UR, (Vol. 9), 59-68 [in Polish].
Varanytsia, A. (2014). «Mii trud uves dlia liudei. A prote – de zaporuka, shcho zmozhu liudynu zvernuty do krashchoho? Viriu, shcho zmozhu, mozhu rizbyty dytiachi dushi…»: Yuliia Shnaider (Uliana Kravchenko) – narodna vchytelka mizh poklykanniam i oboviazkom. «Sestry po obydvi storony Zbrucha: istorychnyi dosvid zhinotstva Halychyny i Naddniprianshchyny».Tezy Pershoi mizhnarodnoi naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 125-littiu Olhy Besarab, 23–24 veresnia 2014. Lviv, 7-9 [in Ukrainian].